Pangungulila Pagdaong sa Hongkong
“Alinsunod dito’y aling hirap kaya
ang sukat indahin sa pagkakalinga
sa sariling baya’t nang ikatimawa
sa madlang mahirap at sumapayapa.”
Magmula Maynila, dumaong sa Hongkong
at pangungulila itong kalong-kalong.
Pagluha ni Tsanay sa puso’y bumalong
halik kay Sofia at sa bunsong sanggol;
matulis na subyang lalong bumabaon
at parang ang puso’t diwa’y naluluoy.
Pinaglabanan ko, ang pangungulila
higit kong inisip ang bayang may dusa.
Ningas ng kandila, taglay na pag-asa
at dahas ng hangin’ itong sinusugba.
Laging hinahangad baya’y lumigaya
sa pagkaalipin ay lumaya sana.
Ano na, ang hapdi na magpakasakit
nang dahil sa bayang pinakaiibig?
Paglaya’y liwanag sa puso at isip
na dinidiligan ng hirap at sakit.
Kung ako’y lumayo aking ninanais
mga kababaya’y mahango sa hapis.
Kung kinasihan man, na makapag-aral
aanhin ang dunong kung labi’y may busal?
Hindi iniukol sa bayang minahal
ang inangking dunong na dapat itanghal;
para sa maraming pinagkakaitan
ng dangal,pag-asa, laya’t katarungan. 496
“Sagot nang Espanya…” pag nasasaisip
na mahabang tulang ilan sa natitik,
“Spapagkat ang prayle ay hindi kaparis
nilang mga paring itim kung manamit,
ang prayle ay anak sa bundok at yungib
ng mga magulang na napakagipit”
At itinuloy ko, uyam at paglibak
sa prayleng ang tanging hinangad ay pilak,
“Anak sa dalita’t buong pagsasalat
walang nalalamang gawang paghahanap,
kaya kailangang tuyuin ang lahat
upang manariwa ang sariling balat.”
Itinuong higit pagkutyang lubusan
sa nagpapabaya na anak ng bayan,
“Mapanglaw na sumpa ng Poong Maykapal
sa tamad na puso ay kalumbay-lumbay;
Kayong nagpabaya sa sariling bayan
anya’y dapat namang aking pabayaan.”`
At ito na lamang ang lagi sa isip
maikling panahong ako’y naiinip.
Ibig kong sa Hongkong agad makaalis
at ang Barcelona ay aking masapit.
Doo’y makapiling ang mga kapatid
na makakasangga talim ng panitik.
Kung magtatagal pa’t ako’y mabibinbin,
makapal na ulap itong tumatabing.
Laksang agam-agam sa aking damdamin
at ang Barcelona’y baka di marating.
Kalong ng pangamba’t daming pangitain
nagsasalimbayan sa laksang panimdim.
Walang mahagilap namang talinghaga
nang upang busugin ang puso at diwa.
Sugatan ang puso, hapong lumuluha,
ang nilalabana’y mithi ay manghina.
Ngayon pang malapit marating ang nasa
mga kapanalig magbuhol-adhika.
Mamatamisin pang laging natutulog
at sa aking isip, walang pumapasok;
na alalahaning sa puso’y dudurog
at magpapahina ng pitlag at tibok.
Pero mahiga man ay nagbabantulot
nagdaramot manding dalawin ng antok.
Pero ang katwiran, kung sanay magsugat
ay kayang tiisin ang matinding naknak.
Binihasa ako ng mga dinanas
mula kabataang busog ang pangarap.
Kung ang mga daho’y tinangkang malagas
ay hindi nabunot matatag na ugat.
Patakan ng dayap ang sugat na angkin
nang hindi lumaon sa pagkakahimbing.
Sa pag-aanyaya ng mga bituin
ay baka matuksong ang gabi’y sisirin.
Maraming balakid na kakabakahin
baka makalingat, tungkuli’y limutin.
Ito ang pumakong sumpa at panata
upang di yumabong ang pangungulila.
Laksang agam-agam ay aking binura
tinangay ng hangin bawat alaala.
Bilang mandirigmang bihasang magdusa,
gising ang ulirat sa pakikibaka.
SOBERANIA MONACAL
“Kung saan lalong marami ang mga pista
doon din naman lalong naghihirap ang bayan.”
-Soberania Monocal
At ang Soberania Monocal na akda
Ay dito sa Madrid nabuo’t nalikha
Kung tinutuos ko, kaapihang lubha
sa kamay ng prayleng sakim at masiba
Lalong umaapoy ang panunuligsa
sa buktot na layon at gawaing lisya.
Ang ilang bahagi’y aking binubuklt
Sa mga pahina ng aking ulirat
Mga kaisipang dapat madalumat
sa napiping diwa, mata man ay dilat,
Kinakailangang isipa’y mamulat
daan-daan taon ng pagpapahirap
“Iyang panatismo at ang kamangmangan
sa kamay at sakop ng poder monokal;
ang tinig ng dugo’y di pinakikinggan
sa tinig ng Diyos inakalang laban
Isang daan taon nagging bunga naman
ay laksang pamilyang nawalan ng yaman”
“Sinimot ang mana’t malawak na bukid
At mga asyendang bunga ng sigasig;
Kinamkam na lubos walang ngalang lupit
Ng tanging samahan nitong “monocales”
Kumbento’y lumusog, milyonaryong labis
Na hindi nagbungkal, naglinang, nagpawis
“Pinagbuwisan pa’t and buwis na bayad
Kada taon-taon lalong tumataas.
Kawayang lumagi’t punong nagsibulas
Ang maraming bunga ang siyang panukat,
Sa patong na buwis ay dagdag nang dagdag
Kung di mag-intrega ay pinalalayas.”
“At ang kahirapan ang ulilang tinig
Kangino ang puso na makaririnig?
Sa halip sa bayan maukol ang buwis
Nabundat ang prayle sa yamang nakamit
Asyenda publiko’y kinamkam na labis
At sinong pinuno, ang babanggang higit?”
“Silang mga orayle ang namamayani
Kapag siniyasat kabuktutang kubli,
Ng pamahalaan at mga kawani
Na kapag nang-usig di mananatili,
Sa kanilang p’westo’t dapat maging bingi
Ang mga pinuno na takot sa prayle.”
“At kapag may pista sa mga simbahan
Kahit sa bisista sila’y humihirang;
“hermanas mayores” tungkuling pandangal
Mangilak na ambag pati kakulanagan,
Ang bumabalikat mga mamamayan
Bukod pa sa gastos ng handa sa bahay”
Matapos ang pista ng “hermanas mayores”
Nagiging pulubi at gipit na gipit
Kung saan marami ang pistang marikit
Ay lalong marami ang bayang gulanit
At diyan sa Tono, Manila ay higit
Taon-taong pistang sagana sa kwintas.”
Pinakamatao’t pinakamaingay
Musiko’t paputok ay di magkamayaw
Ito rin ang nayon ng kilalang tunay
Ng pinakaaba’t kawawa ang buhay
Kapag merong pista lalong yumayaman
Ang Monde de Piadad at bahay sanggalan.
“Bukod pa sa pista ang bayad ay todo
Sa misa kantada ng prayleng magarbo
Kahit pagbebenta, correa, rosary
O kaya ay kurdon at eskapularyo
Na hindi bababa sa libong por’syento
Ang tubong kinita ng mga kumbento.”
“Doon sa sant’waryo nitong San Sebastian
Ang eskapularyo ay may pagawaan
Kwadro’y nagsalabat sa hindi namatay,
Tumalsik ang bala habang may digmaan
At eskapularyo’y suot sa katawan
Ng kawal o kahit ng mga tulisan.”
Ang mga correas, pagawaan mandin
Doon sa kumbento nitong San Agustin
Mayroon pang kwadro maganda’t taimtim
Correa ay dala sa baywang ng Birhen.
Pampukaw ng prayle’y lalong paramihin
Upang sa negosyo nila ay mahaling”
“Libo-libong piso ang ibinabayad
Sa kaban ng prayle, nitong Filipinas.
Kung si Hesukristo, poot ay nagsiklab
Sa pangangalakal sa templo’y di dapat
Ang hampas at palo’y dapat na igawad
Sa prayleng maimbot, sakim, salabusab”
“Ang gawang ganito ay nagpapahaba
Sa pamamayani ng prayleng kuhila
Kinamumuhian, kasuklamang pawa
Nitong mamamayang umapoy ang diwa.
Kinatatakutang sila ay mabangga
Dahil walang hadlang sa pamamahala.”
Pamatok ng prayle’y hindi na natis
May lathalang lihim noo’y ipinuslit;
Laban sa kanila na “corporaciones.”
Ipinadadala sa maraming silid
Ng unibersidad at simbahang tandis,
Sa pamahalaa’t kalsada’y bumatis.”
“Ang tula at sulat o karikatura
“Ibagsak ang Prayle!,” ang limbag na letra.
Noon ay nagising at nagkakaisa
Ang bayang dinusta’t nilubog sa dusa.
Sagad-na-sa-buto kabuktutan nila,
Umapaw na sama’y kinalos talaga.”
Sandatang Nabingaw ang Pamamahayag
“Sinulat sa akin ni Blumentritt na ikaw ay nangangambang ang Sol ay baka mamatay”
-Bahagi ng liham ni Rizal kay Del Pilar mula Hongkong
3 Mayo 1892
“Sasakyan mo’y gripo, huwag matutulog ang mga anak mo’t may sigawa sa laot.”
Sa hinaba-haba ng anim na taon ng pamamahayag sa pahayagang Sol. Iba’y namitawan, ang tustos ay gahol at kami ni Naning ang tanging nag-ukol; na ipagpatuloy sa pagkakaburol ang mithing paglayang dumusta’y Espanyol.
Ngayong maramdamang ang tustos ay kapos, La Solidaridad, layuning natiklop.
Pahinang nawasak, nagkadurog-durog gobyernong Espanyol, nabingaw ang tunog. Walang pakiramdam at hindi masagot hangad na paglaya, pangarap na taos.
Maraming sandal, minuto at oras na hindi kumain, gutom ay lumipas; upang panindigan ang pamamahayag ng bayang ang nasa, kalayaang ganap. Alisan ang prayle ng laksang kamandag sa sariling bayan ay nagpapahirap.
Ibigay sa amin, karapatang nais na may kinatawan ang bayan sa Cortes; doon ilalahad ang pagmamalabis ng prayleng Kastilang dapat mapatalsik.
Ang pamamahala’y iwana’t matindig ang pagsasarili sa bayang inibig.
Dama ko, dama ko, Espanya ay bingi pagtutol ng bayan ay isinantabi. Iba’y namitawan, nawalan ng silbi. Ang laksang paghibik wala ring nangyari. Ibig kong magbalik sa lupang sarili doon ang paglaya’y ningas na isindi.
Aming inasahang maglawit ng lubid sa pagkalunod bayan masagip. Pero ang inabot sa pagkakabulid Botelya ng lason na lalong mabagsik. Wala nang pag-asang tayo’y maulinig ito ang panahong dapat maghimagsik.
Nauulinig ko, kay Pepeng hikayat magbalik sa ating bansang Filipinas. Doo’y magkaisa, buhulin ang pitlag ng diwa at puso sa bayang niliyag. Ang bayang Espanya ay bingi at bulag, walang pakiramdam sa aming pagtawag.
Natupok na mga Alaala
“Ang pinanghhinayangan kong totoo’y ang mga
apunteng ininot-inot ko, buhat pa noong ako’y
estudyante tungkol sa mga bagay na pinamuhunanan
ko ng mahaba at mahirap na pagdidili-dili, bukod
pa sa rito’y ang mga tula ng ating mga ninuno...”
- Bahagi ng liham ni del Pilar
sa kanyang espinoso noong 1889.
Habang yaring pluma ay itinatagis
At sa propaganda’y nanindigang labis.
Balitang nasagap ay napakapait
Sa kapitbahay kong si Modesto Reyes.
Ang bahay sa Kupang dahas ng sibasib
Ng apoy na parang yumupok sa dibdib. 826
Taong labingwalo walumpu at siyam
Pebrero at Marso’y hindi lumiliham,
Ni walang balita ang mahal kong Tsanay
Inulilang labis makatalamitan.
Kaya nagmadali, aking sinulatan
Upang ihabilin ang maraming bagay. 832
Maraming natupok doon na rek’werdo
Sinulat ni tatay, ninuno at ako.
Hindi mapigilang luha’y sumigabo
Sa panghihinayang, lahat naging abo.
Ang sulat kay Tsanay ay sumisilakbo
Pero ang hinaho’y umakyat sa ulo. 838
“Tungkol sa sumunog o ang nagpasunog
Ng bahay ay di ko pagtatakhang lubos.
At lagpas pa roon, darating ang tuos
Sa aki’y naglilo na pusong balakyot.
Kung kadugo natin, ginamit na taos
Nabulagan lamang, pilit na sumunod.” 844
At labis at labis ang panghihinayang,
Sa mga nasunog na higit sa yaman.
Mula pa, sa aking kanunu-nunuan
Mga alaalang di mapapantayan.
Biro ng tadhana’y masakit kung minsan
Ang minahalaga’y naging abo lamang. 850
“Pinanghinayangan nang lubos at lubos
Ang mga apunte na ininot-inot;
Nang estudyante pa’t pinuhunang taos,
Pagdidili-diling mahaba’t makirot.
Bukod pa sa tula ng nunong inimpok
Sinikap ititik sa papel, nagpagod;” 856
“Bago pa yumao ang mahal kong tatay
At mapag-arugang aking tiya Titang,
Mga alaalang natupok na lamang.
Kaya pakiusap sa mahal kong Tsanay
Pagpilitan niya at ng aking mamang
Maisulat muli kong natatandaan.” 862
“Pati ang legajo nitong mga bata
Sana’y pagsikapang muling maitala.
Kung lumaki sila ay magisnang kusa
Titik ng kanilang amang mapagpala.
Ang pakiusap ko, sana’y maunawa,
Maibsan man lamang matinding pagluha.” 868
Kaya mahalaga ang paroroonan
Ay may nililingon na pinanggalingan.
Talinghaga’t dunong ng angkang minulan
Noo’y itinala’t buong kat’yagaan.
Ano’t ang sinapit, apoy ang sumagpang
Naging alipatong tangay ng amihan?
Ngayong naririto sa dayuhang lupa
At pinapangarap ang baya’y lumaya.
Kahit sumigabo bukal ng [agluha
Dine’y marami ring inaalagata.
Nagsasalungatan sasulok ng diwa
Ang nagtutunggaling udyok at pakana.
Sigalot sa Madrid
“…Sinabi ko sa iyo, makikinita –kinita
Baling- araw ay daratiing na magigising tayong
May samaan ng loob na di alam kung bakit
Ikaw ay napatawa sa aking nasabi at ako man”
-bahagi ng liham ni del Pilar
Kay Rizal mula Madrid
20 Hulyo 1892
May mga sandal na di mawaglit
putakting dumalaw, nangyari sa Madrid
wala sa hinagap uusok ang titis
sa pagsasamaha’y may titimong tinik
Si Pepe at ako’y iniibig
Magkasiglutn ang pagkakabigkis.
Noon ay Disyembre tatlumpu at isa
At taong mil otso siyentos nobenta
Taon- taon halos sa Madrid pupunta
Nagsasalu salo ang taga-kolonya
Dito’y pinipili ang mangunguna
Maging responsable na itatalaga.
Itong responsable ay lider na halal
Na kikilalanin sa junta general.
Mga Filipinong nawalay sa bayan
Ang pagkakaisa’y buhol na matibay.
Kaya ninanasa mga patakaran
Lubusang buuin at isang halalan
Sa lupong gagaw ng alituntunin
Si Pepe, Llorente’t ako ang napisil
Doo’y inilahad isinailalim
La solidaridad sa kolonyang giiw.
At sa Filipinas bawat saloobin
O anumang pasya’y doon manggagaling.
Maraming opinyong magkasalungat
Subalit si Pepe’y lakas manghikayat.
Ako’y nanahimik, minsan lang sumabad
Na dapat linawin ang pamamalakad.
Kaya’t sa halalan na noo’y naganap
Pipili n lider na magpapatupad;
Ng alituntunin ng tanging samahan
Upang magkabigkis layuning marangal.
At kami ni Pepe’y napagkaisahang
Maging kandidato dito sa halalan.
Sa una’y nagtabla at walang lumamang
Kung kaya’t inulit ang pagbobotohan.
At sa pangalawang halala’y umiwas
Si Naning ang aking kinatawang ganap.
Ibig kong si Pepe ang siyang maakyat
Sa pagiging lider na kilala’t tanyag.
Kahit sa kolonya paggalang ay tapat
Kanyang pamumuno buo’t walang pingas.
Pero wala pa ring mayoryang nakuha
At iminungkahing koalisyon muna.
Upang may ikatlong “manok sa tupada”
Na maisasabong para may mayorya.
Tahimik si Pepe at hindi kumontra
Pero saloobin y ipinakita.
Binilng ni Pepe sa kanya’y humirang
Na botoong lumabas maging halalan.
“Salama’t at akoy merong kaibigan
Na taga kolonya kahit labingsiyam,
Ipagpaumanhin ang pagpapaalam
At hanggang sa muli, adios, kasamahan
Maleta’y kinuha at kanyang sombrero
Umalis si Pepe, halatang nagtampo
Hindi na nakita ang mga pagboto
Sa ikatlong beses, siya ang nanalo.
Sinunod ni Naning ang tanging bilin ko,
“ibigay kay Pepe ang kampanyang todo.”
Kinakailangang magkaisa-isa
si Pepe ay lider na kinikilala.
Sinaluduhan doon sa kolonya
Pero umibabaw ang pagkakaisa.
Sa gitna ng aming pagpapakasakit
mayrong sigalot na nagsilbing titis.
Ako’y tinariang manok na di batid
Isinabong nila kay Pepeng tahid.
Ang mga katotong naatipon sa Madrid
ay aking sinikap magkasundong higit.
Comments